تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان

سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 131
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
دکتر علی زنگیآبادی دکتر جمال محمدی
استادیار جغرافیا دانشگاه اصفهان استادیار جغرافیا دانشگاه اصفهان
دیبا زیرکباش
دانشجوی دکتری جغرافیا دانشگاه اصفهان
چکیده
گردشگری نقش مهمی در اقتصاد جوامع ایفا می کند و شناسایی دقیق بازار رمز توسعه ی آن می باش د. از
طرفی اگرچه گردشگری یک فعالیت بین المللی است؛ اما بسیاری از افراد و سازمان ها در بازار محلی یا ملی در
در چرخهی اقتصاد ملی جایگاه عظیمی دارد. « گردشگری داخلی » این بخش اشتغال دارند و در نتیجه
ایران از دیدنی ترین مناطق جهان و اصفهان نیز یکی از زیباترین شهرهای ایران است؛ لیکن با وجود
ظرفیت بالای اصفهان برای جذب گردشگران، فقدان آمار قابل اطمینان، برنامه ریزی علمی را برای توسع هی
بازار گردشگری این شهر مشکل می گرداند؛ بنابراین پژوهشگران با هدف شناخت بازار گردشگری داخلی
اصفهان، با استخراج آمارهای موجود و انجام مطالعه ی میدانی دشواری، ویژگی های جغرافیایی، جمعیتی،
اقتصادی و عواملی نظیر اهداف یا مشکلات گردشگران را شناسایی کردند.
گردشگران داخلی اصفهان در سال 1384 جامعه ی آماری و تعداد 400 نفر آنان حجم نمونه این پژوهش
بودهاند که با استفاده از روش های آماری توصیفی و استنباطی، ویژگی ها و مشکلات گردشگران مشخص و
راهکارهایی برای رهایی از برخی چال شهای بازدارنده نظیر گرانی قیم تها، ترافیک و کیفیت اطلا عرسانی،
ارایه گردید.
کلیدواژهها: آمار گردشگری، اصفهان، بازار گردشگری، بازاریابی، گردشگری داخلی.
مقدمه
ایران یکی از دیدنی ترین کشورهای جهان می باشد. کشور ما جزء ده کشور اول جهان از
لحاظ جاذبه های گردشگری و جزء 5 کشور اول جهان از نظر تنوع گردشگری و جزء سه کشور
132 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
اول جه ان از نظر تنوع صنایعدستی است. ایران، پس از هندوستان بالاترین رتبهی گردشگری
و اصفهان یکی از پر جاذبه ترین مناطق (WTO, را در منطقه ی جنوب آسیا دارد ( 2000:11
ایران است . استان اصفهان نیز رتبه ی اول کشور را در جذب گردشگر و تعداد آثار گردشگری و
مناطق دیدنی دار د.شهر اصفهان در مرکز جغرافیایی ایران و بر روی دشتی رسوبی در حاشیه ی
کویر واقع شده، وجود رودخانه ی زاینده رود و خاک حاصلخیز، اصفهان ر ا از صورت یک شهر
کویری خارج ساخته و اعتدال آب و هوایی اش به گونهای است که ضریب آسایش مناسبی را
برای گردشگران تأمین مینماید.
ویژگیهای جمعیتی اصفهان، امکان برنامه ریزیهای توسعه را فراهم می آورد و وجود برخی
امکانات زیرساختی زمینه ی توسعهی گردشگری را ممکن میسازد؛ این در حالی است که
اصفهان از دیرباز پذیر ای گردشگر ان بوده و امکانات مناسبی ر ا به آ نها عرضه کرده است؛ لیکن
امروزه هریک از این امکانات، گرفتار پاره ای کاستی هاست که موجب شده تا این شهر نتواند
متناسب با جایگاه تاریخی و جاذبههای فراوانش گردشگران را به سوی خود جلب کند.
اینک با توجه به اهمیت گردشگری داخلی و ضرورت گسترش ایر انگردی به مثابه ر اهکاری
مؤثر برای رونق اقتص ادی، تلاش خو اهد گردید، با استفاده از روش های توصیفی؛ اسنادی
پیمایشی و تحلیلی، ابتدا روند بازار گردشگری اصفهان با مراجعه به منابع آماری توصیف و
سپس بر پایه ی اطلاعات و داده های گردآوری شده بر اساس مطالعات میدانی از طریق
پرسشنامههای محقق ساخته [ 1] و با استف اده از طیف های مختلف، با انجام آزمون های آماری
مورد تحلیل قرار گیرد.
- صنعت گردشگری
صنعت گردشگری آمیزه ای از فعالیت های مختلف است که به صورت ز نجیره ای در جهت
خدمترسانی به گردشگران انجام می گیرد بنابراین گردشگری شامل تمامی پدیده ها و رو ابط
حاصل از تعامل گردشگران، عرضه کنندگان و فروشندگان محصولات جهانگردی، دولت ها و
.(Mcintosh, 1995: جوامع، میزبان در فرآیند جذب و پذیرایی از گردشگران میباشد ( 9
گردشگر مسافری است که برای مدتی بیش از یک شب و کمتر از یک سال به منظور
تفریح، تجارت دیدار اقوام و آشنایان و مقاصد دیگر در مکانی دور از محیط معمولی خود اقامت
22 ). گردشگری از بعد تقاضا به سه شکل صورت میگیرد : : میکند (لومسدن، 1380
-1 گردشگران داخلی، به ساکنان یک کشور که فقط د اخل آن کشور مسافرت می کنند
اطلاق میگردد.
-2 گردشگران خارجی به افرادی که ساکن یک کشور نیستند و به آن کشور مسافرت
میکنند اطلاق میشود.
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 133
-3 گردشگری خارجی به افر اد ساکن یک کشور که به خارج از آن کشور مسافرت
میکنند گفته میشود.
افرادی مانند پیله وران، مهاجران موقت، مهاجران د ایم، چادر نشین ها، مسافران عبوری،
نیروهای مسلح و کارکنان در حال مأموریت دولت، در آم ار گردشگری لحاظ نمی شوند (داس
.(23- ویل، 1378:25
برنامهریزی گردشگری
گردشگری داخلی، فعالیتی ترکیبی و مستلزم مشارکت بخش های مختلف و متعدد جامعه
است و به همان میزان نیز اثرات گسترده ای در بردارد، از همین رو در هر مرحله نیازمند
برنامهریزی و هماهنگی است.
برنامهریزی به عنو ان یک ابز ار علمی به دست اندرکاران صنعت گردشگری کمک می کند تا
در یک فرآیند پیوسته و علمی، بهترین مسیر راهکار توسعه ی گردشگری در یک منطقه را
مشخص نموده، این توسعه ر ا در مسیر توسعه ی سایر بخش های اقتصادی قرار دهند .
نکتهی قابل توجه در برنامهریزی گردشگری، پویا بودن این فرآیند می باشد؛ بدین مفهوم که
برنامهریزی هیچ گاه متوقف نشده و با تغییر شرایط و حصول اطلاعات جدید، نیازمند باز نگری و
اصلاح مستمر است.
شکل 1: مراحل برنامهریزی گردشگری
تهیه شکل: پژوهشگران ( Stynes, مأخذ: ( 2004:2
مفهوم و برنامهریزی بازار گردشگری
گردشگری یک صنعت پویا، بزرگ، متنوع، پاکیزه و نیز یکی از بخش های رشد یابنده در
سیستم اقتصاد ملی به شمار می رود. بنابر این تمامی کشورها در پی استفاده از فرصت ها و
مزایای فراوان حاصل از آن هستند تا به واس طهی آن، رفاه نسبی ر ا بر ای حال و آینده ی جوامع
خود رقم بزنند . مهمترین مسأله در برنامه ریزی موفق گردشگری، شناسایی دقیق باز ار است،

    !" #"" "$"  %&'" "$" ()*"
باز نگری و اصلاح مستمر
+",!" -
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
134 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
زیرا گردشگران براساس نیازهایشان در طبقه بندیهای متفاوتی قرار می گیرند . این که هر
منطقه، کدام بخش از بازار را جذب کرده، یا مای ل به جذب کدام قسمت است، مهم
.( Stynes,2004: میباشد ( 7
در یک بازار، همواره تعداد زیادی مشتری مختلف با نیازهای بسیار متفاوت وجود دارند که
تأمین رضایت تمامی آنها به یک روش امکان پذیر نیست. بنابراین هر واحد فروشنده ی کالا و
خدمات باید با بررسی بازارها مشخص سازد که چه قسمتی از بازار برایش مناسب تر است .
بدین ترتیب بازار هدف یعنی گروه خاصی از مشتریان که تلاش های بازاریابی بر نیازها و
خواستههای آنها متمرکز شده و برنامه های عملیاتی و استراتژی های بازاریابی برای آنان تدارک
19 ). از طریق شناسایی باز ار، می توان : دیده می شود، تعیین می گردد (شیخ زاده، 1383
محصولاتی مطابق با سلیقه و نیاز گردشگر ان فر اهم کرد و عرضه ی کالا ر ا با تغییر سلیقه ی
بازار یا تغییر شرایط منطبق نمود . همچنین عرضه ی هر کالا ر ا با توجه به بخش خاصی از باز ار
و با در نظر گرفتن کیفیت مو رد درخواست و قیمتی که مصرف کننده قادر به پرداخت است با
139 ). شناسایی بازار، پایه و : کیفیت عرضه نمود (ولا و بیچرل، 1384  بهترین نسبت قیمت
اساس بازاریابی و ابزار کلیدی، برای اتخاذ تصمیمات کارآیِ مدیریتی است که دست اندرکاران
هر دو بخش عمومی و خصوصی را در راه تدوین راهبردهای اثر بخش، یاری میدهد.
- جایگاه گردشگری در توسعهی ملی
هر چند گردشگری یک فعالیت بین المللی است؛ لیکن بسیاری از سازمان های گردشگری
در بازار ملی یا محلی مشغول به کارند . بخش عمدهای از این فعالیت در داخل مرزهای ملی
.(362 : صورت می گیرد و در چرخه ی اق تصاد ملی جایگاهی عظیم د ارد (لومسدن، 1380
معمولیترین شکل سفر آ نهایی است که توسط اهالی یک کشور انجام می شود و هزینه ی
.( 80 : جهانی آن حدود ده برابر گردشگری بینالمللی میباشد (کوپر و فلچر، 1380
عواملی مانند : کوتاهی فاصله ها، آشنایی با زبان، نبودن مقرر ات عبور از مرز و تبدیل پول،
اطمینان به امنیت ناشی از بومی بودن و صرفه جویی در هزینه های سفر، موجب گسترش
توریسم داخلی می شوند. مسافرت داخلی دارای ارزش های زیادی است و سیاست تشویق
سفرهای داخلی دارای دو جنبه ی اساسی است : از یک سو از خروج ارز جلوگیری می کند و به
برقراری توازن در تراز پرداخت ها می انجامد و از سوی دیگر به ایجاد ارتباط فرهنگی در سطح
ملی برای تأمین وحدت و یکپارچگی یاری می رساند. توریسم داخلی یک ابزار مؤثر در دست
برنامهریزان اقتصاد ملی است تا با توزیع مجدد درآمدها و جریان بیشتر و سریع تر پول و ایج اد
.(193 : اشتغال بر مشکل بیکاری فائق آیند (رضوانی، 1382
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 135
شکل 2: عناصر اساسی در بررسی ترکیب بازاریابی سازمان ملی گردشگری
275 ) تهیه شکل: پژوهشگران : مأخذ مطالب : (اسلام، 1382
مهمترین هدف بازاریابی گردشگری داخلی جلب هر چه بیشت ر دیدارکنندگان از منطقه ای
خاص است . به همین دلیل باید تصویر روشنی از امکانات، جاذبه ها و چگونگی دسترسی به آنها
را فراهم آورد.
سؤالات ویژه پژوهش
با مطالبی که ارایه گردید، مشخص شد که چه ابعادی در صنعت گردشگری مورد نظر این
نوشتار می باشد. اینک برای یافتن ر اهکارهایی برای توسعه ی بازارهای گردشگری داخلی
اصفهان پرسشهای زیر قابل طرح است:
- ویژگیهای جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی گردشگران داخلی اصفهان چیست؟
- بازارهای گردشگری داخلی اصفهان به ترتیب اهمیت کدام مناطق است؟
- میزان ورود گردشگران داخلی به اصفهان چه اندازه است؟
- اهداف گردشگران از مسافرت به اصفهان به ترتیب اهمیت کدام است؟
- گردشگران از چه مکانهایی در اصفهان دیدن کردهاند؟
- شیوههای مؤثر اطلاعرسانی به گردشگران به ترتیب اهمیت چیست؟
(./ 0/*
1234
567
89;</
0/
=  >?
@AA<
()"*)
0"234
#"9C  !*')
(!
EF ()  (" GH
(./ 0/* ()"*)
1234
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
136 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
روش تحقیق
جامعهی آماری پژوهش کلیه ی گردشگران داخلی هستند که در سال 1384 به شهر
اصفهان آمده اند. برای تعیین حجم نمونه پس از مطالعه ی مقدماتی 1، حجم نمونه بر اساس
فرمول[ 2] برآورد گردید و از بین گردشگر ان د اخلی به روش تصادفی ساده تعداد 400 نفر
انتخاب شدند . ابزار اندازه گیری نیز یک پرسشنامه ی 19 سؤالی بوده که بر روی طیف پ نج
نظرات گردشگران را در مورد ابعاد مختلف پژوهش مورد اندازه گیری قرار « لیکرت » درجهای
داده است . همچنین ابزار پژوهش برای 4 نفر از استادان محترم گروه جغرافیای دانشگاه
2 صوری و محتو ایی پرسشنامه ر ا با درجه ی عالی « روایی » اصفهان ارسال گردید که ایشان
استفاده شد که « ضریب آلفای کرانباخ » 3 نیز از روش « پایایی » تأیید نمودند . بر ای تعیین
0 حاصل گردید و نشاندهندهی پایایی بالای ابزار بود. / ضریب 92
از آن جا که این پژوهش در صدد توصیف وضعیت موجود و تعیین روابط بین متغیرهای
جداول » : مورد مطالعه می باشد، برای تحلیل داده ها از انواع روش های آماری توصیفی مانند
و نیز روش های آمار « واریانس » و « انحراف معیار » ،« نم ا » ،« میانگین » ،« توزیع فراوانی
استفاده گردیده است. « آزمون تکنمونهای » و « کای اسکوئر » ،« فریدمن » استنباطی از جمله
شناخت وضعیت موجود و تحلیل دادهها
تعیین بازار گردشگری شهر اصف هان و رو ند آن مستلزم دسترسی به آمار تفکیکی
گردشگران ورودی به این شهر از سال 1342 - زمان تشکیل سازمان جلب سیاحان در اصفهان
میباشد. [ 3] لیکن فقدان، نارسایی و ابهام در آمارهای موجود هرگونه شناسایی و برنامه ریزی
برای گردشگران را در اصفهان با مشکل رو برو می سازد به ویژه که در منابع آماری موجود،
اطلاعاتی از قبیل هدف از مسافرت،گروههای سنی، درآمد، جنس و سایر خصوصیات
گردشگران که برای تدوین راهبردهای بازاریابی ضروری است،وجود ندارد - بنابراین پژوهشگران
با مراجعه به سازمان های مختلف در تهران و اصفهان، به زحمت تو انسته اند بازار داخلی آن را
از سال 1374 به صورت منقطع تعیین و بر اساس دسته بندی سازمان ایرانگردی و جهانگردی
کشور به صورت درصد بیان کنند . امید است تجزیه و تحلیل پرسشنامه های تهیه شده، گام
کوچکی در راه تعیین دقیق بازار این شهر به منظور برنامهریزی مؤثرتر برای گردشگران باشد.
1- Pilot study
2- Validity
3- Reliability
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 137
بازار گردشگری اصفهان بر پایهی آمار موجود
تنها آمار موجود پیش از انقلاب اسلامی مربوط به شهر اصفهان در سال 1346 بیانگر آن
است که در این سال تعداد 115091 نفر در هتلهای اصفهان پذیرایی شدهاند که از این عده
2 روز در شهر اصفهان اقامت / 70235 نفر ( 61 درصد ) مسافران داخلی بوده اند که بر ای مدت 5
کردهاند. اکثر مسافران داخلی با اتوبوس و خودرو شخصی و فقط در فصول معین ( 15 روز آغاز
سال و سه ماه تابستان ) به اصفهان آمده اند و بقیه ی تردد سالانه به وسیله مسافر ان محلی و
بازرگانان و پیشه ورانی صورت گرفته که مقاصدی غیر از گردش و تفریح د اشته اند (اداره کل
.(316 – 341 : امور اقتصادی و دارایی استان اصفهان، 1346
1370- جدول 1: تعداد گردشگران ورودی به هتلهای استان اصفهان 1384
سال
گردشگرخارجی
(نفر)
گردشگرداخلی
(نفر)
درصد
خارجی
درصد
داخلی
96/10 3/89 181873 7373 1370
94/88 5/11 181778 9795 1371
94/64 5/35 201971 11430 1372
92/62 7/37 201228 16026 1373
91/81 8/18 214887 19151 1374
91/30 8/69 215704 20537 1375
90/26 9/73 212185 22895 1376
87/96 12/03 203314 27826 1377
83/84 16/15 205774 39647 1378
79/59 20/40 196293 50309 1379
77/48 22/51 152217 44229 1380
85/34 14/65 247666 42514 1381
88/95 11/04 247599 30730 1382
85/68 14/31 250586 41856 1383
84/74 15/25 248086 44660 1384
88/34 11/ مجموع 64 3161161 428978
210744/06 28598/ میانگین 533
مأخذ : وثوقی، 1385 محاسبه و تهیه جدول: پژوهشگران
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
138 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
با توجه به جدول شماره یک در طول سال های مذکور بطور متوسط از کل حجم باز ار
88 درصد به بازدیدکنندگان / 11 درصد به گردشگران خارجی و 60 / گردشگری استان 38
داخلی اختصاص داشته است که خود نشانگر اهمیت باز ار د اخ لی و توجه به برنامه ریزی صحیح
جهت این گردشگران می باشد. میزان رشد در بازارهای گردشگری داخلی نسبت به بازارهای
خارجی به مر اتب کمتر می باشد که بیانگر آن است که گردشگری د اخلی نزدیک به ظرفیت
کامل خود حرکت می کند و توان برنامه ریز ان در افز ایش حجم این بخش از باز ار محدودتر
است. بنابراین عمده ترین رسالت کارشناسان برنامه ریزی توسع هی گردشگری در این بخش،
کاستن از درجهی فصلی بودن آن است.
چنانچه سهم گردشگر ان د اخلی و خارجی اصفهان با سال 1346 مقایسه گردد، مشخص
11 درصد کاهش یافته و در مقابل / 38 درصد به 38 / میشود که سهم گردشگر ان خارجی از 9
88 درصد افزایش داشته است. / سهم گردشگران ایرانی از 61 درصد به 60
در صورتی که مسافران ورودی به هتل های شهر اصفهان را از آذر ماه 1378 تا 1384 با
85 درصد مسافران / استان مقایسه کنیم، مشخص می گردد که شهر اصفهان بطور متوسط 65
84/ 90 درصد مسافران خارجی و 86 / استان را به خود جذب میکند. این میز ان شامل 01
درصد مسافران داخلی استان می گردد. در طول این سال ها گردشگران داخلی بطور متوسط
1/7 روز در اصفهان اقامت گزیده اند (سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان
.( 5) و (میرکاظمی، 1384 : اصفهان، 1383
چنانچه گردشگر ان د اخلی ورودی به شهر اصفهان از سال 1374 تا 1384 مورد بررسی
قرار گیرد، روشن می شود که متقاضیان داخلی گردشگری اصفهان به غیر از استان تهران که
اغلب بیشترین منطقه ی گردشگرفرست به اصفهان می باشد، در میان دیگر استان ها متغیر بوده
است.بطور متوسط منا طق گردشگرفرست به اصفهان براساس تقسیم بندی برنامه ملی توسعه ی
گردشگری به ترتیب عبارتند از : منطقه البرز، سبلان، زاگرس، قلب ایر ان، منطقه بزرگ زیارتی،
.( کاروان روجنوبی و پایتخت باستانی (جدول 2
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 139
جدول 2 : مبدأ گردشگران داخلی اصفهان براساس تقسیمبندی برنامه ملی توسعه گردشگری کشور
منطقه
مرکز
منطقه
1384 1380 1375 1374 میانگین رتبه
3/6 5 7/ مازندران 4 3
0/ گلستان - - - 7
31/6 35 40/ تهران 3 43
1/1 - 0/ سمنان - 4
3/ قم - - - 2
1/ قزوین - - - 4
البرز
مرکزی
تهران
3/1 - - 7
1 46/45 44/7 40 48/ مجموع 1 53
0/2 4 - گیلان 2
1/ اردبیل - - - 4
8/7 9 6/ آذربایجانشرقی 3 4
سبلان
زنجان
تبریز
1/4 - - -
2 9/25 11/7 13 6/ مجموع 3 6
3/6 5 5/ همدان 3 4
3/ آذربایجان غربی - - - 2
0/7 - - کردستان 3
2/ کرمانشاه - - - 2
0/2 - 0/ ایلام - 5
زاگرس
لرستان
کرمانشاه
2/2 - - 2
3 7/97 12/1 5 5/ مجموع 8 9
2/9 - - خوزستان 3
پایتختباستانی چهارمحال-
وبختیاری
اهواز
1/4 - 0/1 2
7 2/35 4/3 - 0/ مجموع 1 5
0/9 - - اصفهان 9
7/6 6 - فارس 6
کهکیلویهو بویر
احمد
0/4 - 0/1 -
قلب ایران
بوشهر
شیراز
0/4 - 0/1 -
4 7/62 9/3 6 0/ مجموع 2 15
3/ یزد - - - 1
4/5 - - کاروانروجنوبی کرمان 3
هرمزگان
کرمان
0/9 - 0/5 -
6 3 8/5 - 0/ مجموع 5 3
6/3 8 9/ خراسان 6 5
منطقهبزرگزیارتی
سیستانوبلوچستان
مشهد
0/9 - - -
5 7/45 7/2 8 9/ مجموع 6 5
203 )، (جمشیدنیا، 1383 )، (شهرداری اصفهان، : 28 )،(دهقانی، 1380 -37 : مأخذ : (وارثی، 1375
[∗] [3].(5 ،48 ،49 :1384
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
140 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
اما اگر استان های کشور به صورت مجز ا مورد مطالعه قر ار گیرد، مشخص می شود که به
ترتیب استان های تهران، خراسان، آذربا یجان شرقی، ماز ندر ان و گیلان، فارس، همدان و
کرمان، مهمترین بازارهای گردشگر داخلی اصفهان میباشند.
بر اساس مطالعات سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان شهریور ماه رتبه اول و
فروردین ماه رتبه دوم را از کل حجم ورود گردشگران داخلی به خود اختصاص د اده و ماه های
آذر و دی نیز به ترتیب کم ترین حجم را نسبت به سایر ماه های سال د ار ا می باشند. تعطیلات
دانشآموزی، تعطیلات رسمی کارمندان و کارکنان دولت، مراسم آیینی از قبیل عید نوروز و
شر ایط اقلیمی از جمله عو امل مؤثر در این تغییر ات به حساب می آیند . همچنین میانگین
سرانهی هزینه ی گردشگر ان د اخلی در از ای هر شبانه روز مبلغ 200000 ریال محاسبه
.(28 ،29 ،38 : شدهاست (سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان، 1383
گردشگر انی که از اصفهان بازدید می کنند، در گروه گردشگر ان فرهنگی دسته بندی
میشوند؛ زیر ا تمایل آ نها بیشتر بازدید از آثار تاریخی - فرهنگی به جای مانده از دور ان
.(328 : سلجوقی و صفوی است (سازمان مدیریت و برنامهریزی استان اصفهان، 1382
- ویژگیهای جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی گردشگران اصفهان
در این قسمت از پژوهش ویژگی های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی گردشگران داخلی که
از طریق پر سشنامههای محقق ساخته و با استفاده از طیف های مختلف جمع آوری گردیده اند،
توصیف و سپس برای اطلاعات و داده های به دست آمده، با توجه به نوع و ماهیت سؤال های
پژوهش و مقیاس اندازهگیری از آزمونهای آماری استفاده به عمل آمده است.
59 درصد را / 40 درصد از گردشگر ان د اخلی ر ا ز نان و 3 / دادههای پژوهش نشان می دهد 8
مردان تشکیل می دهند. سن 34 درصد گردشگران داخلی 21 تا 30 سال است و تقریباً 65
83 درصد بین 21 تا / درصد گردشگران داخلی بین 21 تا 40 سال سن د ار ند و در مجموع 6
0درصد / 74 درصد متأهل و 6 / 50 سال سن دارند . 25 درصد از گردشگر ان د اخلی، مجرد 3
وضعیت دیگری دارند . 65 درصد گردشگر ان د اخلی د ار ای مدرک دیپلم و کارشناسی و در
22 درصد از گردشگران / 81 درصد آنها بین دیپلم تا کارشناسی هستند . همچنین 5 / مجموع 5
17 درصد حقوق بگیر / داخلی دارای وضعیت شغلی آزاد، 37 درصد حقوق بگیر بخش دولتی، 5
بخش خصوصی، 23 درصد غیر شاغل هستند.
22/5 درصد از گردشگران داخلی درآمد ماهیانه ای کمتر از 100000 تومان، 31 درصد
12 درصد بین / 19 درصد بین 201 تا 300 هز ار تومان، 3 / بین 101 تا 200 هزار تومان، 8
14 درصد بیشتر از 400 هزار تومان درآمد دار ند؛ بنابراین بیشتر / 301 تا 400 هز ار تومان و 5
50 درصد از / گردشگران داخلی درآمدی بین 100 تا 200 هز ار تومان د ار ند و در مجموع 8
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 141
گردشگران داخلی بین 100 تا 300 هزار تومان درآمد دارند . 7 درصد از گردشگران داخلی با
1/ 67 درصد با وسیله ی شخصی و 2 / 17 درصد با اتوبوس، 3 / هواپیما، 7 درصد با قطار، 5
درصد با سایر وسایل نقلیه به اصفهان مسافرت نموده اند؛ بنابراین اکثر گردشگران داخلی با
وسیله شخصی به اصفهان مسافرت نمودهاند.
77 درصد به صورت خانوادگی و 14 / 8/5 درصد از گردشگران داخلی به صورت انفرادی 5
درصد به صورت گروهی به اصفهان آمده اند؛ بنابراین اکثر یت آن ها به اتفاق خانواده به اصفهان
11/ 39 درصد از آن ها 3 تا 4 شب، 5 / آمدهاند. 43 درصد از گردشگران داخلی 1 تا 2 شب، 5
درصد 5 تا 6 شب و 6 درصد بیشتر از 7 شب در اصفهان اقامت می نمایند . بنابراین بیشتر
گردشگران داخلی 1 تا 2 شب در اصفهان اقامت می نمایند ولی در مجموع 83 درصد آنها بین
1 تا 4 شب در اصفهان اقامت میکنند
46/5 درصد گردشگر ان د اخلی در هتل، 3 درصد در مسافرخانه 10 درصد در منزل
40 درصد در سایر محل ها (احتمالاً اماکنی که ستادهای اسکان در / دوستان و آشنایان، 5
اختیار قرار می دهند مانند : مدارس، باغ غدیر و غیره ) اقامت می کنند بنابر این تقریباً نیمی از
74 درصد گردشگر ان د اخلی کمتر از 100000 / گردشگر ان د اخلی در هتل اقامت می کنند. 8
7 درصد بین 201 تا 400 هز ار تومان و / 14 درصد بین 101 تا 200 هزار تومان، 8 / تومان، 3
3/2 درصد بیشتر از 400 هزار تومان هزینه می کنند بنابر این بیش از دو سوم گردشگران
د اخلی کمتر از 100 هزار تومان و تقریباً 90 درصد آنها حداکثر تا 200 هزار تومان هزینه
مینمایند. متوسط میزان درآمد حاصل از هر گردشگر داخلی در طول زمان اقامت برابر
132110 تومان است که با در نظر گرفتن متوسط زمان اقامت شان روزانه برابر
42892/857 تومان خواهد بود.
بازار گردشگری داخلی اصفهان
همانگونه که در جدول زیر مشاهده می شود، بالاترین درصد گردشگری داخلی مربوط به
37 درصد بوده و کمترین گردشگر را استانهای ایلام و گلستان داشتهاند. / استان تهران با 3
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
142 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
جدول 3: توزیع فراوانی و آزمون مربوط به تفاوت بازارهای گردشگری داخلی
شاخصها
Fo استانها درصد
شاخصها
Fo استانها درصد
تهران
خراسان
فارس
خوزستان
آذربایجانشرقی
مازندران
قم
یزد
گیلان
همدان
کرمان
زنجان
اصفهان
146
45
35
19
18
14
13
12
10
9
8
8
8
37/3
11/3
8/8
4/8
4/5
3/5
3/3
3
2/5
2/3
2
2
2
آذربایجان غربی
بوشهر
چهارمحالوبختیاری
کرمانشاه
اردبیل
قزوین
لرستان
سمنان
هرمزگان
ایلام
گلستان
مشخص نشده
6
6
6
6
5
5
4
3
2
1
1
7
1/5
1/5
1/5
1/5
1/3
1/3
1
0/6
0/5
0/3
0/3
1/8
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
76 درصد گردشگران داخلی مراکز / همچنین داده ها نشان می دهد که مرز ورودی 5
23 درصد آنها سایر شهرهای استان است . بنابراین بیش از دو سوم گردشگران / استانها و 5
داخلی از مراکز استانها به اصفهان مسافرت میکنند.
- مناطق بازار گردشگری داخلی اصفهان
سازمان میراث فرهن گی و گردشگری کشور ر ا به 7 منطقه ی بزرگ گردشگری تقسیم بندی
کرده است . بر این اساس 47 درصد بازار گردشگری داخلی اصفهان مربوط به منطقه البرز،
10/ 11 درصد مربوط به منطقه بزرگ زیارتی، 4 / 12/6 درصد مربوط به منطقه قلب ایر ان، 5
6 درصد مربوط به / 6 درصد مربوط به منطقه ز اگرس و 4 / درصد مربوط به منطقه سبلان، 6
5 درصد مربوط به منطقه کاروان رو جنوبی است . بنابراین / منطقه پایتخت باستانی و 6
بیشترین افراد گردشگر داخلی از منطقه ی البرز یعنی از استان های مازندران، گلستان، تهران،
سمنان، قم، قزوین و استان مرکزی هستند و کمترین گردشگران م ربوط به منطقه کارو ان رو
جنوبی یعنی استانهای یزد، کرمان و هرمزگان هستند.
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 143
نقشه 1: بازار گردشگری اصفهان براساس منطقهبندی ملی گردشگری
18 تهیه نقشه: پژوهشگران : مأخذ:سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان، 1383
همبستگی مسافران ورودی به اصفهان با متغیر توسعه یافتگی
همبستگی بین متغیرها بستگی به مقیاس اندازه گیری دارد .[ 5 ] در این پژوهش برای
محاسبهی همبستگی ها بین تعداد افراد ورودی و میزان توسعه یافتگی و جمعیت و فاصله از
استفاده شده است. جداول زیر این همبستگی ها را نشان C آزمون خی دو و ضریب توافق
میدهد:
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
144 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
جدول 4: آزمون خی دو و ضریب توافق برای همبستگی بین تعداد مسافران و میزان توسعهیافتگی
شاخصهای
توسعه
میزان ورودی
ورا توسعه فراتوسعه
میان
توسعه
فرو
توسعه
خی
دو
درجه
آزادی
ضریب
توافق
سطح
معنیداری
خیلی کم 35 4 0 0
کم 0 9 22 18
متوسط 19 13 26 18
زیاد 0 0 35 192
جمع 54 26 83 227
0/000 0/86 9 1170
260 تهیه جدول: پژوهشگران -268 : مأخذ جدول: زنگی آبادی، 1378
همانطورکه در جدول فوق مشاهده می شود، مقدار خی دو محاسبه شده با 9 درجه آزادی
از مقدار بحرانی جدول بزرگتر است؛ بنابراین آزمون نشان می دهد که α= 0/ و در سطح 000
رابطهی معنی داری بین شاخص های توسعه و میزان ورودی به اصفهان وجود د ارد . ضریب
0 می باشد که نشان میدهد، همخوانی بالایی بین تعداد مسافران ورودی و میزان / توافق 86
توسعهیافتگی وجود دارد . به عبارت بهتر هر چه مناطق توسعه یافتگی بیشتری داشته باشند،
58 درصد مسافران از مناطق / تعداد مسافران آنها به اصفهان زیادتر است . در مجموع 2
13 درصد / 7 درصد از مناطق میان توسعه و 8 / 21 درصد از مناطق فرا توسعه، 6 / وراتوسعه، 2
از مناطق فرو توسعه می باشند . بنابراین تقریب اً 80 درصد مسافر ان از مناطق وراتوسعه و
فراتوسعه هستند.
همبستگی مسافران ورودی به اصفهان با متغیر جمعیت
همانطورکه در جدول زیر مشاهده می شود، مقدار خی دو مشاهده شده با 12 درجه آزادی
بزرگتر است؛ بنابراین آزمون نشان می دهد که α = 0/ از مقدار بحرانی جدول در سطح 000
رابطهی معنی داری بین تع داد مسافر ان ورودی به اصفهان و جمعیت استان ها وجود د ارد .
0 می باشد که نشان می دهد، ضریب همخوانی بسیار زیادی بین این دو متغیر / ضریب توافق 87
وجود دارد . به عبارت بهتر، آزمون نشان می دهد که هر چه جمعیت استان ها بیشتر بوده، به
تعداد مسافران ورودی به اصفهان افزوده شده است.
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 145
جدول 5: آزمون خی دو ضریب توافق برای همبستگی بین تعداد مسافران و جمعیت
جمعیت
میزان
ورودی
1میلیون و
کمتر
1 تا 2
میلیون
2 تا 4
میلیون
4 تا 6
میلیون
بالاتر از
6میلیون
خی دو
درجه آزادی
ضریب توافق
سطح معنی-
داری
خیلی کم 0 0 1 12 8
کم 0 8 14 25 20
متوسط 0 19 32 13 12
زیاد 191 35 0 0 0
جمع 191 62 47 50 40
0/000 0/87 12 1170
19 تهیه جدول: پژوهشگران : مأخذ: سازمان مدیریت و برنامهریزی استان اصفهان، 1382
جدول در مجموع نشان می دهد که 49 درصد مسافران ورودی از استان های بالای 6
میلیون نفر ، تقریباً 16 درصد از استان های بین 4 تا 6 میلیون نفر ، 12 درصد از استان های
12 درصد از استان های بین 1 تا 2 میلیون نفر و تقریباً 10 درصد از / بین 2 تا 4 میلیون نفر، 8
استانهای زیر یک میلیون نفر جمعیت به اصفهان مسافرت نمودهاند.
- همبستگی مسافران ورودی به اصفهان با متغیر فاصله
چون تعداد ورودی ها به اصفهان افراد میباشند، این مقیاس اسمی است . به همین دلیل
مقیاس فاصله ای نیز به اسمی تبدیل گردیده است . در ضمن چون فراوانی مورد انتظار برخی از
خانهها از 5 نفر کمتر بوده است، مقوله ها در یکدیگر ادغام گردیدهاند. به عبارت بهتر تعداد
افراد ورودی به اصفهان به سه مقوله و مسافت ها نیز به سه مقوله طبقهبندی گردیدند . جدول
زیر این همبستگی را نشان میدهد:
جدول 6: آزمون خی دو ضریب توافق برای همبستگی بین تعداد ورودی و فاصله استانها
فاصله
میزان ورودی
کمتر از 400
کیلومتر
401 تا 600
کیلومتر
بالاتر از 601
کیلومتر
خی دو
درجه
آزادی
ضریب
توافق
36 34 4 ( 1 - کم ( 10
32 19 39 ( 11- متوسط( 20
45 181 0 ( زیاد (بیشتراز 21
1/ جمع 3 234 43
0/55 4 173/27
133 تهیه جدول: پژوهشگران -134: مأخذ: سازمان حمل و نقل و پایانههای کشور، 1380
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
146 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
همانطورکه در جدول فوق مشاهده می شود، مقدار خی دو مشاهده شده با 4 درجه آزادی
بزرگتر است؛ بنابراین آزمون نشان می دهد که α = 0/ از مقدار بحرانی جدول در سطح 000
بین تعداد مسافران ورودی به اصفهان و فاصله استان ها همخوانی متوسطی وجود دارد . ضریب
0 می باشد که نشان می دهد در مجموع 11 درصد مسافران ورودی از / تو افق به دست آمده 55
مناطقی هستند که فاصله ی آ نها تا اصفهان کمتر از 400 کیلومتر است و 60 درصد آنها
افرادی هستند که فاصله شان تا اصفهان بین 400 تا 600 کیلومتر است و 29 درصد از
مناطقی آمده اند که فاص له آنها تا اصفهان بیشتر از 600 کیلومتر است و بنابراین می توان چنین
استنباط نمود که این رابطه و همخوانی یک رابطه ی معکوس است . به عبارت دیگر بین فاصله
[ مناطق و تعداد ورودی به اصفهان یک همخوانی و همبستگی نسبتاً منفی وجود دارد.[ 6
- اهداف گردشگران داخلی از مسافرت به اصفهان
باتوجه به میانگین رتبه ی اهداف گردشگر ان در جدول شماره 7، هدف نمونه مورد مطالعه از
مسافرت به اصفهان به ترتیب :آثار تاریخی و فرهنگی، جاذبه های طبیعی، دیدار دوستان و
آشنایان، سایر اهداف، خرید و در نهایت تحقیق و پژوهش بوده است . همچنین مقدار خی دو
بزرگتر α=0/ مشاهده شده از مقدار بحر انی جدول با 5 درجه آز ادی و در سطح تشخیص 000
است؛ پس این فرضیه که گردشگران داخلی از مسافرت به اصفهان اولویتهای متفاوتی دارند،
تأیید می شود. به عبارت بهتر، بین اهداف گردشگران از مسافرت به اصفهان تفاوت معنی داری
وجود دارد.
جدول 7: مقایسه رتبههای اهداف گردشگران داخلی از مسافرت به اصفهان
شاخصها
X df ΣR R n اهداف 2ob
532 1/ آثار تاریخی و فرهنگی 33 400
936 2/ جاذبههای طبیعی 34 400
1232 3/ دیدار دوستان و آشنایان 08 400
1864 4/ خرید 66 400
2308 5/ تحقیق و پژوهش 77 400
1524 3/ سایر 81 400
1470/97 5
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 147
مکانهای پرجاذبه برای گردشگران
70 درصد از / 71 درصد گردشگر ان د اخلی از سی و سه پل، 5 / دادهها نشان می دهد که 8
43 درصد از عالی / 44 درصد از چهلستون و 3 / 57 درصد از پل خو اجو، 3 / میدان نقش جهان، 5
32 درصد از باغ پرندگان، / 40 درصد از منارجنبان، 34 درصد از مکان های دیگر، 5 / قاپو، 5
18 درصد از کلیسای وانک، / 25/5 درصد از مسجد امام (ره)، 21 درصد مسجد شیخ لطف الله، 8
10 درصد مسجد / 16 درص د از بازار، هشت بهشت 13 درصد، 5 / 17 درصد از باغ گل ها، 3
1 درصد از مدرسه چهارباغ بازدید نمودهاند / 8 درصد آتشگاه و 5 / جامع، 8
میزان رضایتمندی گردشگران از وضعیت موجود گردشگری
دادهها نشان می دهد که در مجموع گردشگر ان د اخلی 50 درصد وضعیت گردشگری کنونی را
2/ 2، میانه 5 / ضعیف و متوسط و 50 درصد خوب و عالی ارزیابی نموده اند . میانگین 66
میباشد بنابر این میانگین نمر ات که معتبرترین شاخص متمایل به مرکز است در حد متوسط
میباشد. به عبارت بهتر گردشگران داخلی وضعیت موجود را کمتر از خوب ارزیابی نمودهاند.
مشاهده شده از مقدار بحر انی جدول در t همانطورکه در جدول زیر مشاهد ه می شود، مقدار
بزرگتر است؛ پس این فرضیه که به نظر گردشگر ان د اخلی وضعیت موجود α =0/ سطح 000
شهر اصفهان خوب است، رد شده و می تو ان گفت : گردشگر ان د اخلی وضعیت کنونی
گردشگری در شهر اصفهان را کمتر از خوب ارزیابی نمودهاند.
جدول 8: آزمون میزان رضایتمندی گردشگران داخلی از وضعیت موجود
شاخصها
S S x n متغیر 2 P tob df Mo
ارزیابی ازوضعیت
کنونی گردشگری
0/000 -16/07 399 3 0/16 0/4 2/66 400
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
محاسبه شده در سؤالات همکاری t همانطورکه در جدول زیر مش اهده می شود، مقادیر
3 از مقدار / 3 و کیفیت غذا و نوشیدنی با میانگین 1 / پلیس و مامورین انتظامی با میانگین 1
بحر انی جدول با 399 درجه آزادی بزرگتر است؛ بنابر این در این دو مورد می توان استنباط
محاسبه t نمود که گردشگران داخلی وضعیت را بالاتر از خوب ارزیابی نموده اند؛ ولی مقدار
t 2 مقدار / شده در پرسش نحوه ی برخورد اهالی اصفهان با گردشگران، با میانگین 93
محاسبه شده از مقدار بحرانی جدول کوچکتر است و می توان این فرضیه را پذیرفت که
گردشگران داخلی نحوه ی برخورد مردم اصفهان با گردشگران را خوب ارزیابی نموده اند؛ ولی
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
148 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
محاسبه شده برای 18 سؤ ال باقیمانده از مقدار بحر انی جدول با 399 درجه آز ادی با t مقادیر
علامت منفی از مقدار بحر انی جدول کوچکتر بوده است؛ بنابر این در همه ی این مو ارد
گردشگران داخلی وضعیت موجود را کمتر از خوب ارزیابی نموده اند . در این رابطه وضعیت
ترافیک در شهر با میانگین 2 و وضعیت مر اکز پذیر ایی در خارج از شهر با میانگین 2
پایینترین شاخص را دارد . به عبارتی گردشگر ان بدترین ارزیابی ر ا در این مورد اظهار
2 و ظرفیت و میز ان دسترسی به / نمودهاند. پس از آن کیفیت اطلاع رسانی با میانگین 25
2 در مراتب بعدی / 2 و وضعیت وسایط نقلیه عمومی با میانگین 52 / پارکینگ با میانگین 47
قرار می گیرند که کمتر از خوب ارزیابی شده اند. بقیهی شاخص ها با این که کمتر از خوب
ارزیابی شدهاند؛ ولی از 5 سؤال بالا شرایط بهتری را دارند.
جدول 9: آزمونهای مربوط به سؤالات وضعیت گردشگری موجود از نظر گردشگران داخلی
شاخصها
P tob df Mo s Χ n سؤالات
0/00 -21/4 399 3 0/85 2/ وضعیت ترافیک در جادهها 79 400
0/00 -21/81 399 3 0/82 2/ وضعیت ترافیک در شهر 09 400
0/00 -5/78 399 3 0/75 2/ وضعیتمراکزپذیراییخارجازشهر 09 400
0/08 -1/7 399 3 0/78 2/ وضعیت مراکز پذیرایی داخل شهر 93 400
0/00 -3/9 399 3 0/72 2/ کیفیت مراکز اقامتی 85 400
0/05 2/85 399 3 0/8 3/ کیفیت غذا و نوشیدنی 1 400
0/03 2/97 399 3 0/73 3/ همکاری پلیس و ماموران انتظامی 1 400
0/00 -4/92 399 3 0/84 2/ میزان امنیت گردشگران 79 400
0/00 -11/6 399 3 0/64 2/ میزان بهداشت عمومی 62 400
0/00 -16/5 399 3 0/9 2/ وضعیت خدمات رفع نقص اتومبیل 24 400
0/00 -13/5 399 3 0/77 2/ ظرفیتومیزاندسترسیبه پارکینگ 47 400
0/00 -13/4 399 3 0/69 2/ وضعیت وسایط نقلیه عمومی 52 400
0/01 -3/4 399 3 0/92 2/ میزان سهولت تهیه بلیط مسافرت 84 400
0/00 -6/3 399 3 0/93 2/ وضعیتتابلوهایراهنماییمراکزدیدنی 7 400
0/00 -17/3 399 3 0/86 2/ کیفیت اطلاعرسانی و آگاهیدهی 25 400
0/15 -1/4 399 3 0/84 2/ نحوه برخورداهالیاصفهان با گردشگران 93 400
0/00 -5/9 399 3 0/91 2/ وضعیت قیمتها درمقایسه با شهر مبدأ 72 400
0/00 -10 399 3 0/72 2/ میزان رسیدگی بهوضعیت مراکز دیدنی 63 400
0/00 -9/97 399 3 0/64 2/ سرعت خدماترسانی بخش دولتی 67 400
0/00 -9/97 399 3 0/64 2/ سرعت خدماترسانی بخش خصوصی 67 400
0/00 -4/21 399 3 0/89 2/ کیفیت برنامههای تفریحی و سرگرمی 81 400
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 149
میزان رضایت گردشگران داخلی از وضعیت گردشگری اصفهان به تفکیک منطقه
برای توصیف و تجزیه و تحلیل گردشگری با توجه به مبدأ سفر گردشگر ان ، جداول توزیع
فراوانی برای گردشگران داخلی تهیه گردیده است . برای تعمیم داده ها به جامعه ی آماری نیز از
تک نمونهای استفاده شده است. t آزمون
مشاهده شده با درجات آزادی متفاوت t همانطورکه جداول فوق نشان میدهد، مقادیر
معنی د ار بوده است . به عبارت بهتر α =0/ از مقادیر بحر انی جدول در سطح تشخیص 007
برای همهی مناطق گردشگری منفی و معنیدار بوده است. t آزمونهای آماری
جدول 10 : آزمون میزان رضایتمندی گردشگران داخلی به تفکیک مناطق
شاخصها
p tob df Mo S Χ n مناطق
0/000 -16/4 191 3 0/25 2/ البرز 69 192
0/000 -5/29 40 3 0/28 2/ سبلان 77 41
0/007 -2/96 25 3 0/34 2/ زاگرس 8 26
0/001 -4/04 23 3 0/3 2/ پایتخت باستانی 75 24
0/000 -7/06 49 3 0/29 2/ قلب ایران 7 50
0/000 -6/6 21 3 0/2 2/ کاروان رو جنوبی 72 22
0/000 -9/16 44 3 0/24 2/ منطقهبزرگزیارتی 66 45
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
این شاخص بدین معنی است که میانگین رضایتمندی همه ی گردشگران مناطق مختلف
کمتر از خوب ارزیابی شده است . این داده ها نشان می دهد که گردشگران مناطق مختلف هیچ
کدام وضعیت موجود گردشگری را خوب ارزیابی ننموده اند؛ همچنین داده ها نشان می دهد که
کمترین ارزیابی متعلق به گردشگران مناطق بزرگ زیارتی و البرز و بالاترین ارزیابی ها مربوط
به گردشگر ان مناطق ز اگرس و سبلان بوده است . هر چند که هیچ کدام از مناطق وضعیت
موجود را خوب ارزیابی ننمودهاند و همگی بین حد متوسط و خوب قرار دارند.
عوامل مؤثر در ترغیب گردشگران داخلی برای سفر به اصفهان
با توجه به میانگین رتبه های موارد ترغیب کننده گردشگر ان در جدول 11 در مجموع
نمونهی مورد مطالعه به ترتیب : تشویق دوستان و اقوام، تجربه ی سفرهای قبلی، سایر مو ارد،
تبلیغات رادیو تلویزیون، تسهیلات رفاهی - سازمانی، اینترنت و تبلیغات ماهواره ای را در
مسافرت به اصفهان مؤثر دانستهاند.
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
150 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
جدول 11 : مقایسهی رتبههای موارد ترغیبکننده گردشگران داخلی به اصفهان
شاخصها
Σ R n موارد ترغیبکننده X df R 2P ob
692 1/ تشویق دوستان و اقوام 73 400
772 1/ تجربه سفرهای قبلی 93 400
1596 3/ تبلیغات رادیویی تلویزیونی 99 400
1948 4/ اطلاعرسانی مراکز مسؤول 87 400
2220 5/ تسهیلات رفاهی سازمانی 55 400
7/ تبلیغات ماهوارهای 79 400
3116
2748 6/ تبلیغات اینترنت 87 400
1308 3/ سایر 27 400
0/000 2248 7
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
در جدول فوق مشاهده می شود، مقدار خی دو حاصل از آزمون فریدمن با 7 درجه آزادی
از مقدار بحرانی جدول بزرگتر است . پس فرضیه ی صفر رد و α =0/ در سطح تشخیص 000
فرضیهی مقابل تأیید می گردد. به عبارت بهتر به نظر گردشگران داخلی بین موارد فوق در
ترغیب آنها به مسافرت به اصفهان تفاوت معنیداری وجود دارد.
- تبلیغات مؤثر در ترغیب گردشگران داخلی برای سفر به اصفهان
با در نظر گرفتن میانگین رتبه های انواع تبلیغات در جدول 12 میتوان چنین استنباط
نمود که گردشگران داخلی به ترتیب : تهیه فیلم و برنامه های تلویزیونی، برپایی نمایشگاه های
د اخلی و خارجی، تهیه لوح فشرده و بروشور و عکس، انتشار کتاب و مجلات و اطلاع رسانی
اینترنتی و برپایی سمینارها و کنفرانس های علمی ر ا به عنو ان تبلیغات مؤثر بر مسافرت به
اصفهان بیان نمودهاند.
همانگونهکه در جدول زیر مشاهده می شود مقدار خی دو مشاهده شده از مقدار بحر انی
بزرگتر است؛ بنابراین فرضیه ی صفر رد و این فرضیه تأیید α=0/ جدول در سطح تشخیص 000
میگردد که نوع تبلیغات به یک میز ان بر گردشگر ان د اخ لی مؤثر نبوده است . به عبارت بهتر به
نظر گردشگران داخلی بین انواع تبلیغات مؤثر بر مسافرت به اصفهان تفاوت معنی داری وجود
دارد.
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 151
جدول 12 : مقایسه رتبههای انواع تبلیغات مؤثر از نظر گردشگران داخلی
شاخصها
X df ΣR R n نوع تبلیغات 2P ob
برپایی سمینارها و
کنفرانسها
2188 5/47 400
برپایی نمایشگاه های
داخلی و خارجی
1020 2/55 400
تهیه فیلم و برنامههای
تلویزیونی
540 1/6 400
تهیه لوح فشرده و
بروشور و عکس
1240 3/1 400
1584 3/ انتشار کتاب و مجلات 96 400
1968 4/ اطلاع رسانی اینترنتی 92 400
2564 6/ سایر موارد 41 400
0/000 1499/8 6
مأخذ: مطالعات میدانی پژوهشگران
مشکلات گردشگری اصفهان از نظر گردشگران داخلی
26 درصد / 31 درصد گردشگران داخلی گرانی قیمت ها، 3 / دادهها نشان می دهد که 3
16 درصد / 17 درصد کمبود آموزش راهنمایان گردشگری، 3 / 24 درصد پار کینگ، 8 / ترافیک، 5
15 درصد عدم رسیدگی / 15 درصد عدم بهداشت، 3 / کمبود مراکز اقامتی و وضعیت بد آ نها، 8
8 درصد / 10 درصد برخورد بد با گردشگران، 10 درصد کمبود تفریح، 3 / به مراکز دیدنی، 3
4 درصد کمب ود امنیت، 2 درصد محل بد ستاد نوروزی و / وضعیت بد تابلوهای راهنمایی، 8
1/5 درصد وضعیت بد سرمایش و گرمایش را به عنوان مشکلات گردشگری مطرح نموده اند .
بنابراین به نظر می رسد که پس از گر ان بودن قیمت ها، بیشتر مشکلات گردشگران مربوط به
وضعیت رفت و آمد (ترافیک و پارکینگ) می باشد و سپس کمبود آموز ش راهنمایان
گردشگری، کمبود مراکز اقامتی و عدم رسیدگی به مراکز دیدنی و رعایت بهداشت از نظر آنان
دچار مشکل میباشد.
پیشنهادهای گردشگران داخلی برای بهبود وضعیت گردشگری اصفهان
10 درصد گردشگران به کنترل قیمت ها و / مطالعات انجام شده و داده ها نشان می دهد که 3
6 درصد ایجاد اتاقک راهنما / 9 درصدبه بهبود وضعیت وسایط نقلیه عمومی، 8 / تعدیل آن ها، 5
4 درصد / 5 درصد ارائه آموزش به راهنمایان گردشگری، 5 / در ورودی ها و مر اکز دیدنی، 8
4 درصد افزایش هتل ها، 4 درصد ایجاد پارکینگ های چند طبقه و فصلی و / تخصیص بودجه، 3
نصب تابلوهای بزرگ در ورودی ها با تعیین محل مراکز اقامتی و دیدنی مهم روی آ نها،
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
152 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
1 درصد ارائه ی یارانه به کارکنان دولت و 1 درصد / 1/8 درصد ایجاد فروشگاه های شبانه روزی، 5
نیز بهبود برنامه های پروازی و راه اندازی قطار پر سرعت را به عنوان پیشنهاد مطرح نموده اند.
بنابر ای ن بیشتر پیشنهاد گردشگران به ترتیب مربوط به کنترل قیمت ها، بهبود وضعیت وسایط
نقلیه عمومی و ایجاد اتاقکهای راهنما و آموزش به راهنمایان گردشگری است.
نتیجهگیری
گردشگری داخلی هرروز بیشتر مورد توجه قرار می گیرد و رونق این صنعت نیازمند
برنامهریزی و شناسایی دق یق بازار است . گردشگری د اخلی از خروج ارز جلوگیری می کند و
افزون بر توازن تراز پرداخت ها، به رفع مشکل بیکاری یاری می رساند . درآمدهای حاصل از
گردشگری داخلی حدود ده برابر گردشگری بین المللی برآورد گردیده است و نظر به نقش آن
در اقتصاد ملی، کشورها به این بعد گر دشگری اهمیت فراوان می دهند . اصفهان نیز دارای
ظرفیت مناسبی برای توسعه ی گردشگری داخلی است . برای شناسایی بازارهای داخلی
اصفهان، نویسندگان ضمن بررسی آمارهای موجود، به دلیل فقدان آمار دقیق و کافی با تکمیل
400 پرسشنامه از گردشگران داخلی، اساس تحقیقات خود را بر آن استوار ساختهاند.
دادههای تحقیق ضمن روشن کردن ویژگی های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی گردشگران
داخلی نشان داد که مهمترین بازار گردشگری داخلی اصفهان، استان تهر ان می باشد و کمترین
میزان گردشگر نیز از استان های ایلام و گلستان وارد شده اند. این بازار بر اساس منطقه بندی
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز مربوط به منطقه ی البرز میباشد و کمترین تعداد هم
از منطقهی کاروان رو جنوبی به اصفهان آمدهاند.
تحلیلهای آماری همچنین نشان داد : رابطهی معنی داری بین شاخص های توسعه و میزان
جمعیت استان ها با گردشگران ورودی به اصفهان وجود دارد و استان های توسعه یافته و
پرجمعیت، گردشگر فرست هستند؛ اما این رابطه با میزان مسافت مطابقت ندارد و تنها نزدیک
ده درصد گردشگران از مناطقی آمدهاند که کمتر از 400 کیلومتر با اصفهان فاصله دارند.
گردشگران داخلی چندان از وضعیت گردشگری اصفهان رضا یت ندار ند و آن ر ا کمتر از
خوب ارزیابی کرده اند. تشویق دوستان و اقوام هم مهمترین عامل ترغیب آنان برای سفر به
اصفهان بوده است و معتقدند که تهیه ی فیلم و برنامه های تلویزیونی مؤثرترین تبلیغ برای
جلب گردشگران می باشد. مهمترین مشکلات گردشگران داخلی گرانی قیمت ه ا و سپس
وضعیت ترافیک و پارکینگ و کمبود آموزش راهنمایان گردشگری بوده است . آنان در پاسخ به
این پرسش که : برای بهبود وضعیت گردشگری اصفهان چه پیشنهادی دارید؟ به ترتیب : کنترل
قیمتها، بهبود وسایط نقلیه عمومی و ایجاد اتاقکهای راهنما را پیشنهاد دادهاند.
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 153
پیشنهادها
- گردشگری داخلی را باید به مثابه یک راهبرد ملی رونق بخشید : ترغیب افراد به ایرانگردی با
تبلیغات مناسب، اعطای تسهیلات (جوایز مسافرتی، خانه های سازمانی، مرخصی تشویقی،
خدمات حمل و نقل و ...) به کارکنان دولت، پرداخت وام سفر با شرایط آسان از سوی بانک ها،
راهاندازی تورهای فراگیر به ویژه برای بازنشستگان، قرار دادن درسی با موضوع گردشگری در
فعالیتهای پرورشی مدارس، ایجاد صندوق توسعه ی گردشگری توسط سازمان های مرتبط و
مو اردی از این دست، به رو نق گردشگری د اخلی ایر ان خو اهد انجامید که اصفهان نیز از آن
بینصیب نخواهد م اند؛ لیکن مسؤولین گردشگری اصفهان باید برنامه های خود را بر روی
باز ارهای هدف گردشگری اصفهان متمرکز ساز ند و استان تهر ان و در کل منطقه ی البرز ر ا
بیشتر مد نظر قرار دهند . متمرکز کردن تسهیلات جاده ای و خدمت رسانی در شاهراه هایی که
به بازارهای هدف منتهی میشود، یک راهکار اساسی است.
-گرانی قیمت ها مهمترین مشکل گردشگران است . ضمن در پیش گرفتن راهکارهای نظارتی و
کنترلی در مقیاس ملی، پیشنهاد میگردد:
در سطح شهر ر اه اندازی شود که شبانه روزی و « گردشگر » - فروشگاه های زنجیره ای با نام
مجهز به دستگاه کارت خوان باشد و کالا هایی مانند : غذاهای آماده و کنسرو شده، مواد
بهداشتی، صنایع دستی کوچک، نقشه های راهنما و سایر نیازمندی های مسافران را با نرخ ثابت
عرضه کند.
- برخی از روزنامه ها دارای صفحه ی ضمیمه ی ر ایگان است که اغلب در اماکن عمومی توزیع
میشود. پیشنهاد می گردد: ویژهنامههایی از این ضمیمه به درج قیمت اصلی ترین کالاها و
خدمات اختصاص یابد تا افزون بر اهالی، گردشگران نیز با نرخ های معمول در شهر آشنا شوند .
این ویژهنامهها بهتر است در فصل اوج گردشگری در شمارگان و نوبت بیشتر به چاپ برسد.
- مشکل پارکینگ برای گردشگران یک دردسر وا قعی است و ر اهی جز ساخت و ساز
پارکینگهای چندطبقه یا پارک سوار وجود ندارد . سرانجام روزی باید این ضرورت ها از پندار
و گفتار به کردار درآید.
مدیریت کارآمد سرعت و حجم ترافیک، اجرای طرح های کارشناسی نیمه تمام یا بایگانی شده،
کنترل مقررات رانندگی و آموزش عمومی توسط دستاندرکاران، باید مورد توجه قرار گیرند.
- در حالی که دیدار از آثار تاریخی و فرهنگی اولین هدف مسافر ان ورودی به اصفهان می باشد،
رنجش آنان از ناآگاهی و بی توجهی راهنمایان بنا های تاریخی و نبودِ اطلاعات کافی در محل
این اماکن کاملاً قابل درک است : تربیت راهنماهای گردشگری و آموزش مستمر افراد با سابقه،
تدارک فضاهای توجیهی و نمایشگاه های مناسب در ورودی ها، چاپ بروشورها و کتابچه های
راهنما و عرضه در ورودی آثار تاریخی، گروه بندی گردشگران در اماکن پرازدحام و همراهی
راهنما در فواصل زمانی مشخص و تهیه فیلم و برن امه های مستند تلویزیونی و پخش در
برنامههای شبکه های استانی، سراسری و مدار بسته ی هتل ها و مر اکز اقامتی، بخشی از
اقداماتی است که میتوان انجام داد.
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
154 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
پینوشت
-1 تعداد 400 پرسشنامه با هدف شناخت گردشگران از نظر ترکیب جمعیتی، ویژگی های جغرافیایی و هدف
مسافرت در طول سال 1384 به ویژه در ماه های شهریور و فروردین که به ترتیب بالاترین حجم ورودی ر ا از
کل ورودی گردشگران داخلی به خود اختصاص دادهاند، تکمیل گردیده است.
.(116 : -2 حجم نمونه بر اساس فرمول محاسبه گردید (حافظنیا، 1380
-3 این مهم علی رغم تلاش پژوهشگران امکان پذیر نگردید؛ زیرا به غیر از یک مورد گزارش اوضاع اقتصادی
استان اصفهان در سال 1346 که دارای بخش توریسم است، آمار نامه های استان اصفهان از سال 1350 به بعد
قابل دسترس بود که در این آمار نامه نیز تعداد گردشگران تنها به صورت آمار دیدار کنندگا ن از بناهای تاریخی
اصفهان، به صورت تعداد نفر داخلی و خارجی، ذکر گردیده و سپس تا سال 1363 آماری از گردشگران وجود
ندارد. دوباره از سا ل 1363 تا سال 1370 آمار بازدیدکنندگان به تفکیک تعداد نفر داخلی و خارجی بیان شده
است و پس از آن آمار تعداد کل گردشگران ورودی به هتل های استان اصفهان به تفکیک تعداد نفر داخلی و
خارجی از سال 1370 قابل دستیابی است . در مجموع ارائه اطلاعات دقیق از بازارهای داخلی از نظر حجم، مبدأ،
انگیزه، هزینه و ... کار بسیار دشواری است. اقامت در منزل اقوام، استفاده از کمپینگ و چادر شخصی، فقدان
سیستم کارآمد آمارگیری و تعدد منابع آماری و اطلاعاتی دستیابی به اطلاعات گردشگری داخلی را تا حدودی
غیرممکن می سازد. تعیین بازار گردشگری اصفهان تنها با فرض تبعیت شهر اصفهان از بازار گردشگری کشور
قابل بررسی است که این آمار نیز تنها تا سال 1378 در دسترس می باشد؛ به منظور دسترسی به باز ار
گردشگری ایران تا آخرین شماره موجود منابع زیر نیز علاوه بر منابع فارسی مطالعه گردیده است:
-World Tourism Organisation,2004,Tourism Highlights
-World Tourism Organisation,2002,Tourism Market Trends, Asia and The Pacific
-World Tourism Organisation,2000,Tourism 2020 Vision ,Vol . 6, South Asia
-4 در ضمن کلیه منابع زیر به منظور شناسایی بازار داخلی مورد بررسی قرار گرفتهاست:
ه) شهرداری اصفهان، 1374 ، گزارش ستاد نوروزی، بایگانی خدمات شهری
و) شهرداری اصفهان، 1375 ، گزارش ستاد نوروزی، بایگانی خدمات شهری
ز) شهرداری اصفهان، 1376 ، گزارش ستاد نوروزی، بایگانی خدمات شهری
ح) شهرداری اصفهان، 1377 ، گزارش ستاد نوروزی، بایگانی خدمات شهری
ط) شهرداری اصفهان، 1378 ، گزارش ستاد نوروزی، بایگانی خدمات شهری
ی) شهرداری اصفهان، 1379 ، گزارش ستاد اسکان مسافران نوروزی
ک) شهرداری اصفهان، 1380 ، گزارش ستاد رفاه مسافران نوروزی
ل) شهرداری اصفهان، 1381 ، گزارش ستاد اجرایی مسافران نوروزی
م) شهرداری اصفهان، 1382 ، گزارش ستاد رفاه مسافران نوروزی
ن) شهرداری اصفهان، 1383 ، گزارش ستاد رفاه مسافران نوروزی
در فرمهای گزارش ماهیانه هتل ها و آژانسها نیز مبدأ گردشگران داخلی ذکر نگردیدهاست.
قرار گرفتن استان سیستان و بلوچستان در منطقه زیارتی از نظر پژوهشگران قابل توجیه نمیباشد.
-5 از ضریب همبستگی گشتاوری پیرسون زمانی استفاده می شود که متغیر های مورد نظر با مقیاس فاصله ای
هر دو از نوع فاصلهای و بالاتر باشند. ضریب اسپیرمن در B و A یا نسبتی اندازهگیری شده باشد. یعنی متغیر
هر دو B و A جایی مورد استفاده قرار میگیرد که متغیرها با مقیاس رتبهای اندازه گرفته شده باشند (متغیر
رتبهای) از همبستگی دو رشت های نقطه ای زمانی که یک متغیر فاص لهای و متغیر دیگر دو ارزشی واقعی است،
2
2 2 .
d
n = t s
سنجش وضعیت شاخصهای کیفیت زندگی در ... 155
استفاده می گردد و از همبستگی دو رشت ه ای زمانی که یک متغیر فاصله ای است و متغیر دیگر به عمد یا
بطورساختگی به دو ارزشی تبدیل شده است، استفاده می گردد. ضریب فی در موقعیت هایی استفاده می شود که
زمانی استفاده میشود که دو « تترا کوریک » هر دو متغیر دو ارزشی واقعی ه ستند و همبستگی چهارخانه ای یا
: متغیر هیچکدام دو ارزشی واقعی نیستند؛ اما آنها را اجباراً به صورت دو ارزشی درمی آوریم (سیف، 1382
Contingency ) 385 ) زمانی که هر دو متغیر از نوع اسمی چند مقوله ای باشند از ضریب توافق ،386
.(283 : استفاده میگردد (فرگوسن و تاکانه، 1380 (Coefficient
: -6 بر ای آشنایی بیشتر با مفاهیم و میز ان توسعه یافتگی شهر های ایر ان بنگرید به : (زنگی آبادی، 1378
: 260-268 ) و برای آگاهی از آمار جمعیتی بنگرید به : (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان اصفهان، 1382
133 و : 19 ) و برای تعیین فواصل میان شهرها بنگرید به : (سازمان حمل و نقل و پایانه های کشور، 1380
.( 134
خذ Ĥ منابع و م
-1 اداره کل امور اقتصادی و دارایی استان اصفهان . ( 1346 ): گزارش اوضاع اقتصادی استان
اصفهان. بخش توریسم در اصفهان. اصفهان. علیرضا بصیری
-2 اسلام، علی اکبر ( 1382 ): برنامهریزی بازاریابی : مفاهیم، الگو ها . ساختارها . استراتژی ها،
تجربیات و مستندات. تهران. شرکت چاپ و نشر بازرگانی.
-3 حافظنیا، محمدرضا ( 1380 ): مقدمهای بر روش تحقیق در علوم انسانی . تهران . انتشارات
سمت.
-4 داسویل، راجر ( 1378 ): مدیریت جها نگردی: مبانی . ر اهبردها و آثار . ترجمه سیدمحمد
اعرابی و داوود ایزدی.تهران.دفتر پژوهشهای فرهنگی تاریخ انتشار به زبان اصلی 1997 م.
-5 دهقانی، محمد ( 1380 ): بررسی روند توسعه توریسم در شهر اصفهان با تأکید بر مکان یابی
اقامتگاه. رساله کارشناسی ارشد (چاپ نشده ). به ر اهنمایی ایران غازی . دانشگاه آزاد واحد
نجفآباد.
-6 رضوانی، علیاصغر ( 1382 ): جغرافیا و صنعت توریسم. چاپ پنجم. تهران. انتشارات پیام نور.
-7 زنگیآبادی، علی ( 1378 ): تحلیل و سازماندهی ساختار فضایی شاخص های توسعه ی شهری
در شهرهای بالای صد هزار نفر ایران . رساله دکتری چاپ نشده . به راهنمایی هوشنگ طالبی
و محمود هدایت. دانشگاه اصفهان. گرو جغرافیا.
-8 سازمان ایر انگری و جهانگردی استان اصفهان ( 1383 ): طرح جامع گردشگری اصفهان :
بررسی و ارزیابی پتانسیل بازارهای داخلی و بین المللی. اصفهان . مهندسان مشاور . برنامهریز .
شهرساز و معمار شهر و خانه.
: -9 سازمان حمل و نقل و پایانه های کشور ( 1380 ). اطلس جاده های ایران . مقیاس 1000000
1 ویرایش دوم. تهران. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-10 سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان اصفهان ( 1382 ). گزارش اقتصادی - اجتماعی استان
اصفهان در سال 1381 . مؤلف.
تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان
156 مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1385
-11 سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان اصفهان ( 1382 ). بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان -
های کشور بر اساس محدوده سال 1380 . تهران. مرکز آمار ایران.
-12 سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان ( 1383 ): گزارش آمار
ورود جهانگردان و ایرانگردان به استان اصفهان در سال 1383 . اداره آمار و برنامهریزی
-13 سیف، علی اکبر ( 1382 ): اندازه گیری، سنجش و ارزشیابی آموزشی . ویرایش سوم . تهران .
نشر دوران.
-14 شهرداری اصفهان ( 1384 ). گزارش ستاد رفاه مسافران نوروزی . سازمان خدمات شهری
شهرداری اصفهان.
-15 شیخزاده، رجب علی و شیخ زاده، محمد ( 1383 ): تعریف بازار پویا از دیدگاه بازاریابی بین -
المللی. ماهنامه بازاریابی. شماره سی و دو.
-16 فرگوسن، جرج و تاکانه، یوشیو ( 1380 ). تحلیل آماری در رو ان شناسی و علوم تربیتی ترجمه
علیدلاور و سیامک نقشبندی. تهران. نشر ارسباران.
-17 کوپر، کریس و فلچر، جا ن و گیلبرت، دیوید و ون هیل، استفان ( 1380 ): اصول و مبانی
جهانگردی. ترجمه اکبر غمخوار. تهران. انتشارات فرآماد.
-18 لومسدن، لس ( 1380 ): بازاریابی گردشگری . ترجمه محمد ابر اهیم گوهریان . تهران . دفتر
پژوهشهای فرهنگی. ( تاریخ انتشار به زبان اصلی 1997 م).
-19 وارثی، حمیدرضا ( 1375 ): بررسی صنعت توریسم در اصفهان. سپهر. شماره هیجدهم.
-20 ولا، فرانسوا بیچرل، یونل ( 1384 ): گردشگری بین المللی. ترجمه ابراهیم گوهریان و محمد
مهدی کتابچی. تهران. امیرکبیر.
-21 مصاحبهها
-22 جمشیدنیا، علیرضا . مسؤل و احد نظرسنجی ستاد نوروزی در دفتر مطالعات ر اهبردی
. شهرداری اصفهان. اصفهان، 18 اسفند 1383
-23 میرکاظمی، ماشاءالله . مسؤول امور هتل ها در سازمان میر اث فرهنگی و گردشگری استان
.( اصفهان (اصفهان 12 مهر 1384
-24 وثوقی، ارمغان؛ مسؤول واحد آمار و برنامه ریزی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان
.( اصفهان (اصفهان، مراجعات مکرر 1382 تا 1385
24-Mcintosh, Robert. W, Goeldner, Charles Rand Ritchie,.R. Brent. (1995). Tourism,
Principles,practices,philosophies, United states of merica: John Wiley & sons, Inc.
25-Stynes, Daniel Jand O, Halloran, Cynthia. (2004) Tourism Planning, Michigan state
University Extensions Bulletin.
26-World Tourism Organization, (2002), Tourism Market Trends, Asia and The
Pacific, Madrid, Spain : Author
27-World Tourism Organization,(2000), Tourism 2020 Vision, Vol. 6, South Asia,
Madrid, Spain: Dibe,s.i.
28-World Tourism Organization,(2004), Tourism Highlights, adrid, Spain: Author